Fietspad

Beelddenkers op jonge leeftijd vatten veel dingen letterlijk op. Taal is al niet ons ding maar dan zijn er ook nog eens spreekwoorden en gezegdes. We gebruiken ze te pas en te onpas. De betekenis is bijna altijd figuurlijk. In ‘Dan komt de Aap uit de mouw’ elke week de betekenis en oorsprong van een spreekwoord of gezegde.

‘De beer is los’

“Ah, toen was de beer dus los”, zeg ik na weer een verhaal van een van mijn getergde beelddenkers, onrechtvaardig behandeld, onterecht beschuldigd of onnodig belachelijk gemaakt. En dan begrijpen ze de uitdrukking ook meteen. Woest als een beer waren ze in die situatie. Dan zijn zowel de ‘beer’ als de ouder of leerkracht geheel de controle kwijt, het tegenovergestelde van wat ze dachten te bereiken. En natuurlijk wordt er, als het nog eens voorkomt van gemaakt; ‘Mijn beer is los!’

Betekenis

Er is opschudding, tumult of er is ruzie. Er zijn problemen, we zijn de controle kwijt. Iemand wordt boos, verliest zijn zelfbeheersing. Er gebeurt ineens van alles. Er ontstaat ruzie en paniek. 

Oorsprong

Met beer wordt waarschijnlijk een aardvarken bedoelt. De uitdrukking is nog niet zo oud, ze is ergens in 19 e eeuw ontstaan. Een losgebroken varken kan heel wat schade veroorzaken en is moeilijk te vangen. Varkens kunnen inderdaad een geluid maken dat aardig in de buurt komt van het brullen van een beer. Maar er waren ook rondreizende ‘kunstenmakers’ met een getrainde beer aan een ketting. En o wee, als deze losbrak.

Rond 1850 was er een liedje bekend dat als volgt begon: ‘Van Os, Van Os / den beer is los’ In de bundel Nederlandsche baker- en kinderrijmen uit 1871 en samengesteld door Johannes van Vloten, kwam het volgende rijmpje voor:

Moeder, moeder! De beer is los;
Hoor dat dier eens brullen!
Snijd hem neus en ooren af,
Dan hebben wij wat te smullen. 

*****